• Peçenek vadisindeki su değirmenleri 2

Peçenek Vadisindeki Su Değirmenleri 2

            Bir önceki yazımızda ilçemizdeki değirmenleri yazmıştık. Yapılan yorum ve destek bilgilendirmeye devam ediyoruz.

             Ali Dede Toprak değerlendirmesinde şunları yazar: Bir tanesi de şimdiki aile pikniğinin şehir tarafında idi. Bu yazınız çok hoş oldu, askerlik hikâyeleri gibi değirmen hikâyeleri de sohbet konularının başında gelirmiş. Köylünün, şehir ve diğer köylülerle irtibatında önemli bir vesile ve hatıra kaynağı olurmuş. Pek çok türkülere konu olmuş, pek çok atasözlerine kaynaklık etmiştir. İlk aklıma gelen birkaç tanesi; “Bu değirmenin suyu nereden geliyor?”, “Oluk başında oynama, çark evine düşersin.”, “Buğday bitince, taş taşı yiyor.” (İşler kötü gidince bu ifade kullanılır), “Hak değirmende olur.”, gibi daha pek çok deyim vardır. Bir de Ateş Değirmeni vardı, ilçemizde. Aynalı sokak ile Zafer İlkokulu caddesinin kesiştiği yerde.

            Mustafa Çelik ise Ethem’in ve Nevruz’un Değirmenleri’ni bu yazıya ilave etmemizi hatırlatır, sağ olsun.

            Bu hatıralık tespitlerimizi “Tebrikler ve teşekkürler güzel bir çalışma” ifadesiyle takdir eden eski belediye başkanlarımızdan İlhami Uzunöz ise “Mehmet, ufakta olsa bunu kitaplaştır.”, tavsiyesinde bulunur, teşekkürler hepinize.

Değirmenlerin Çalışması: 

            Su kaynağı ya da akarsu yakınına inşa edilen ve su gücü ile çalışan su değirmenleri, önceleri öğütme işlemi ile un ya da hayvan yemi elde etmek için kullanılmıştır. Fakat teknoloji ve sanayinin gelişmesine paralel olarak su değirmenleri günümüzde belirlenen maksat için artık kullanılmayıp çoğu yıkılmış ya da fiziksel olarak büyük hasar görmüştür.

            Su değirmenlerinin çalışma prensibi potansiyel enerjinin önce kinetik sonra mekanik enerjiye dönüştürülerek hidrolik bir güç elde edilmesine dayanır.

            Bu teknik bilgi sonrasında ilk hazırlık olarak yöremizdeki uygulamalardan bilgi verelim.

            Akarsuyun ana yatağında itibaren değirmene kadar ark açılır ve suyun değirmenin oluğuna gelmesi sağlanırdı. Su ağzı ve karnı konik şeklinde geniş, dip tarafı dar bir oluğa on ya da on beş metre yukarıdan aşağıya dökülerek doldurulur. Oluklar ya beton kalıp dökümü ya da taş örme olurdu. Ancak taş örmelerin bile içleri beton sıvalı olurdu. Dar kısımdan hızla akan sular kinetik enerjiye dönüşerek çarkı çevirir. Suyun çarktaki küçük kanat ya da basamak görünümlü vurduğu yere boyra denir. Dönen çark, takılı olduğu çelik silindirik mili hareket ettirip mekanik enerjiye dönüşerek hidrolik bir güçle değirmen taşını döndürür. Dönen taşın altında bir taş daha vardı. İki taş arasında kalan tahıl öğütülür, un haline getirilirdi. Körelen değirmen taşı, keserle diş açılarak, dişlenirdi.

            Taşın ön tarafında bir un havuzu ve üst kısmında da tahıl konan yerleri vardı. Değirmenler genelde genişti. Bir yana öğütülecek buğday çuvalları konur, bir tarafa da un çuvalları konulurdu. Harman zamanı, işler sekteye uğramasın diye arklar elden geçirilir, suyun akışına engeller kaldırılır.

            İlçemizde, sadece Gaz Oğlu Değirmeni çatılı, diğerleri toprak damlıydı. Harman sonu değirmenlerin önü çok kalabalık olur, at ve eşek arabaları ve kağnılarla dolar taşardı. At ve eşek arabaları olmayanlar ise eşeklerin sırtında “seklem”lerle (kıl çuvallarla) getirirdi. Öğütme işi, gelişe göre sıraya konulur. Değirmen, akşamleyin ıssızlayınca bazı uyanıklar, değirmenciye rüşvet vererek ön sırayı kapardı. Değirmenci, öğüttüğü tahılın şiniği (tahıl ölçü birimi) başına veya çuvalına göre kendine “hak” alırdı. Bu, buğday veya undu. Sonraları paraya döndü. Çuvalla gelen olduğu gibi kelete denilen küçük torba ile tahıl getirenler olur.

            Her köy kendine yakın değirmene giderdi. Ancak unu beğenmezlerse gelecek yıl değirmenlerini değiştirirlerdi. İşi bilen köylüler yıllık yiygi denilen kış için hazırlanan yiyecek ya da yemin hepsini öğütmez, azar azar öğütürdü. Çünkü zamanında tüketilmeyen un, acırdı.

            Değirmenciler, müşterilerine “değirmen kömbesi” ikrâm ederler.

            Bize bu bilgilerini ikrâm eden mahallî şairimiz Ramazan Şimşek Hocamıza bu hatıraların yenilenmesine vesile olduğu için teşekkür ediyoruz.

            Aziz hemşerim, bu kültür hizmetine bilgi ve belge katkılarınızı bekliyoruz.